Dioscorides ve Şifalı Bitkileri

DIOSCORIDES VE DE MATERIA MEDICASI

Doç. Dr. Serpil DEMİRCİ KAYIRAN

Pedanius Dioscorides MS 40-90 yılları arasında Adana’nın antik Anavarza (Anazarba) kentinde yaşamış bir Anadolu bilgesidir. Dioscorides hekim olmasının yanında botanik bilimiyle de uğraşmıştır, o bir eczacı ve botanikçidir. Dioscorides döneminde Tarsus, eczacılık ve farmakoloji bilimleri yönünden çok önemli bir bilim merkeziydi. Dioscorides, çalışmalarında Tarsus’ta bulunan Alexandria kütüphanesini kullanmıştır. Tarsus’ta ve İskenderiye’de Tarsuslu doktor Areios'un yanında eğitim gördükten sonra hekimlik yapmıştır. Dioscorides'in, hekim olarak görev yaptığı sırada Roma İmparatorluğu sınırları içindeki Anadolu, Mısır, Arabistan, İran, Galya, Afrika, Kafkasya gibi pek çok yeri gezdiği bilinmektedir.

Dioscorides zamanının ötesinde bir botanik bilimciydi. Gezdiği coğrafyalardaki bitki türlerini gözlemlemiş, toplamış ve morfolojik olarak benzerliklerine göre kabaca sınıflandırmıştır. Topladığı bitki türlerinin yaprak, kök ve çiçeklerinin morfolojik özelliklerini yazmıştır. Dioscorides aynı zamanda yaşadığı dönemin önemli sistematikçilerindendir. Bitkileri o zamanın koşullarına göre tarif ederek, bitkilerin botanik özelliklerini anlatmış ve o güne dek bilinmeyen yeni bitkiler keşfetmiş ve kayda geçirmiştir. Gezileri sırasında aynı zamanda tıbbi bitkileri de tanımak ve etkilerini öğrenmek olanağına sahip olmuştur. Hastalıklarda kullanılan bitkilerin kullanım şekillerini ve amaçlarını araştırmıştır. Dioscorides’i kendinden önce gelen bilim insanlarından ayıran en önemli özelliği, bitkileri kendi doğasında gözlemlemesi, verilerini bizzat arazi çalışmaları ile elde etmesiydi.

Dioscorides İslam dünyasında Skorrides, Skoridos, Diskoridis, ve Zizkorides adlarıyla bilinir. X. yüzyılın Kurtubalı (Endülüs) önemli bilim insanı İbn Cülcül, “Tabakatü’l-etıbba ve’l-ükema” adlı eserinde ondan “Allah tarafından kendisine bitkiler hakkında konuşması ilham olunan kişi” olarak bahsetmiştir (Dölen, 1995; Anderson, 1997; Bayat, 2003; Dioscorides,  2012).

De Materia Medica

Dioscorides günümüzden yaklaşık 2000 yıl önce Grekçe orijinal adıyla “Peri Hyles İatrikes, “İlaçlar Bilgisi Üzerine” anlamına gelen eserini yazmıştır. Eserde yaklaşık 600 kadar bitkisel, hayvansal ve mineral droglar hakkında bilgi vermiştir. Bu eser beş ciltten oluşmaktadır. İlk kitapta aromatik bitkiler, yağlar, merhemler, ağaçlar (ağaçlardan elde edilen usareler), reçineler, meyveler; ikinci kitapta tahıllar, baklagiller, ebegümecigiller, turpgiller ve diğer bahçe otları, hayvansal droglar; üçüncü kitapta, tıbbi veya gıda amaçlı kullanılan kökler, meyve suları, otlar ve tohumlar; dördüncü kitapta ise narkotik ve zehirli bitkilere yer vermiştir. Son kitap olan beşinci ciltte üzüm, şarap ve minerallerle ilgili bilgiler anlatılmıştır. Dioscorides bitki açıklamaları için basit botanik sınıflandırma kullanmıştır ve her bitki için, bitkinin adı, botanik özellikleri, ilaç tedavi amaçlı kullanım şekli ve amacı, zararları ve yan etkileri, miktar ve dozları, toplanma dönemi, hazırlama ve saklama yöntemleri, karıştırma yöntemleri, veteriner hekimlikte kullanışı, büyü ve tıbbî olmayan kullanışları, özel yetişme alanları gibi bilgiler vermiştir. Eser günümüzde Latince De Materia Medica adıyla bilinmektedir  (Gunther, 1968;  Baytop, 2004).

Büyük çoğunluğu Anadolu’da yetişen bitkilerden oluşan De Materia Medica, Anadolu tıbbi bitkileri hakkında kapsamlı bilgileri veren ilk eserdir. Dioscorides, kitabında tıbbi bitkilerin özellikleri yanında yetiştikleri bölgeleri de vermektedir. Bu kayıtlar yardımı ile Dioscorides’ in gezdiği bölgeler hakkında bilgi edinmek mümkün olmaktadır. Dioscorides’in De Materia Medicası, antik çağın en önemli farmasötik kitaplarından biridir. Bu eserde Dioscorides hem kendi gezilerinde elde ettiği bilgilere hem de Mısır, Sümer, Çin ve Yunan kaynaklarından aldığı tıbbi reçetelere yer vermiştir (Kıran, 2006).

De Materia Medica’da geçen bitki türlerinin çoğu, Anadolu ve Akdeniz bölgesi bitkileri olup, birçoğu halen tedavi amacıyla kullanılmaktadır. Bu kitap Anadolu tıbbı bitkileri ve Anadolu florası hakkında yazılmış en eski ve en önemli kaynaktır (Demirci, 2019).

Dioscorides’in günümüz eczacılık biliminin başucu kitaplarından biri olmaya devam eden bu eseri binlerce yıldan beri birçok dile çevrilmiştir. VI. yy’da De Materia Medica adıyla Latinceye, daha sonra Latince çevirisinden Süryanice’ye çevrilmiştir. Maalesef günümüzde Dioscorides'in yazdığı ilk nüsha yok olmuştur.  İlk Latince baskı 1478, ilk Grekçe baskı 1543 yılında yapılmıştır. Dünya ve İstanbul kitaplıklarında pek çok yazma kopyası bulunmaktadır. İlk Latince çevirileri Büyük Theodoricus (493-526)'un baş danışmanı Cassiodorus (490-575) zamanında Monte Cassino'da yapılmış ve Cassiodorus 'un açtığı Institutiones isimli merkezde rahipler Dioscorides, Hippokrates, Galen ve diğer antik dönem yazarlarının eserlerini çevirmekle görevlendirilmişlerdir. De Materia Medica’nın bu kadar çok dile çevrilmesi, 2000 yıllık bir süre boyunca bu eserin evrensel boyutlara ulaştığını göstermektedir  (Cowen, 1990; Kıran, 2006; Uygur, 2016).

Juliana Anicia Kodeksi

  De Materia Medica'nın günümüzde bilinen en eski nüshası Juliana Anicia Kodeksi (Codex Aniciae Julianae, Codex Constantinopolitanus,Codex Vindobonensis ) isimli nüshadır. Bu nüsha ‘İstanbul Kodeksi’ ‘Costantinopolitan Codex)  ismiyle de bilinmektedir (Baytop, 2000). Muhtemelen günümüze ulaşan en eski ve en etkileyici nüshadır. Bu nüsha Yunanca olarak 512 yılında Bizans İmparatoru Anicius Olybrius'un kızı Juliana Anicia adına hazırlanmıştır. Bu nüshanın İstanbul'un fethi sırasında Osmanlı kütüphanesine girdiği düşünülmektedir (Busbecq 1939; Baytop 1997; Baytop & Mat 2001).  Juliana Anicia Kodeksi, 37 x 30 cm ebatlarında 491 parşömen sayfadan oluşan bir eserdir. Bu nüshada bitkiler Dioscorides’in De Materia Medica’sından farklı olarak alfabetik sıralanmıştır. İçerisinde 392 tam sayfa ve 87 metin içinde olmak üzere 479 adet renkli bitki resmi bulunmaktadır.  Ayrıca Galen ve Crateuas’un katkıları ile yeni bölümler ve bitki resimleri eklenmiştir. Bu resimlerin bir kısmı İskenderiye devri eserlerinden diğer bir kısmı ise Pontus kralı altıncı Mithridates (M.Ö.132-63)’in hekimi Crateuas’ın resimlerinden istifade edilerek hazırlanmıştır.  Bu resimler nedeniyle kitap botanik ve sanat tarihi açısından da önem kazanmıştır. Bitki resimlerinin kenarında Arapça, Farsça, İbranice, Latince ve Türkçe bitki isimleri bulunmaktadır. Bu da el yazmasının Viyana Devlet Kitaplığına gelmeden önce değişik dil konuşan insanların malı olduğunu göstermektedir. Viyana'da National Bibiliothek'te (Österreichische National Bibliothek Wiener Dioskurides Med. Gr. 1) bulunan bu nüshanın ilk tıpkıbasımı, siyah beyaz olarak, 1906 yılında yayınlanmıştır. İkinci tıpkıbasım, renkli olarak, H. Gerstinger tarafından Almanca olarak hazırlanmış olan bir açıklama cildi ile birlikte yapılmıştır. Bu nüsha UNESCO’nun Dünya Mirası listesine de dâhil edilmiştir (Blunt & Raphael, 1979; Terzioğlu, 1992; Baytop, 1997).

Kitab'ül-Haşayiş

İslam kültür çevresinde Dioscorides’in De Materia Medica’sının çevirisini yapan birçok islam alimi olmuştur. De Materia Medica IX. yy’da, İstefan B. Bâsil’in Arapça çevirisi, Huneyn B. İshak’ın kontrolleri ile Kitabü'l-Haşayiş adıyla Arapça’ya çevrilmiştir. Huneyn bin İshak (d. 810[?]- ö. 873) Abbasi döneminde yaşamış ünlü bir mütercim ve hekimdir. Kanuni Sultan Süleyman'ın 1534 yılındaki Bağdat Seferi sırasında 1224 tarihli bu nüshanın Huneyn Bin İshak tarafından yazılmış olan minyatürlerle bezeli iki nüshası da İstanbul'a getirilmiştir. Kitabü'l-Haşayiş’in üç nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi'nde Ayasofya 3702-3703-3704 numaralarında kayıtlıdır. 3702 numaralı nüsha beş makaleden (toplam 187 varak) oluşmaktadır (Ataç & Yıldırım, 2004).

Kaynaklar

Ataç, A., Yıldırım, V., (2004). "Osmanlı Hekimleri ve Dioscorides'in De De Materia Medica'sı", Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 15.

Anderson, F.J. (1977). An Illustrated History of Herbals. New York: Columbia University Pres.

Bayat, A.H. (2003). Tıp Tarihi. İzmir.

Baytop, A. (2004). Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları. Ankara: Tübitak Yayınları,

Baytop, T., Mat, A. (2001).      (haz.),’Türk Eczacılık Tarihi,’’ İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, s.21.

Baytop, T., (1997). ’’Anazarbalı Dioscorides’’ –Sandoz derg.1.10.

Blunt,W., Raphael, S.  (1979). The Illustrated Herbal, 17, Hardcover, December 1.

Busbecq, O.G. (1939). ’’Türk mektupları 301’’, çeviren: H. Cahit Yalçın, İstanbul.

Cowen, D., Helfand, W. (1990). Pharıııacy Anl/lustrated History, Korea, s. 49.

Demirci Kayıran, S. (2019). Dioscorides’ in De De Materia Medica Adlı Eserindeki Tıbbi Bitkilerin Doğu Akdeniz’de Günümüzdeki Kullanımlarının Araştırılması. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 9(2), 189-202.

Dioscorides. Kitabü'l-Haşayiş, Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya No.3702, vr.

Dölen, E. (1998). Eczacılık Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları,

Gunther, R.T. (1968). The Greek Herbal of Dioscorides. ıılustrated by A Byzantine AD.512.

Goodyer, John A.D. 1655, Edited and First Printed A.D. 1933, Facsimile of the 1934 Edition, London-NewYork, s. 1.

Kıran, Ö. (2006). Kozan yöresi florasındaki tıbbi bitkiler ve bunların halk tıbbında kullanılışı. Çukurova Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji Ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.

Terzioğlu, A. (1992). "Yahudilerin İspanya'dan Türkiye'ye Göçlerinin 500. Yılı Dolayısı ile Kanuni Sultan Süleyman'ın Saray Hekimi Musa Bin Hamun ve Onun Diş Tababetine Dair Türkçe Bir Kitabı", Tarih ve Toplum 106. s. 35.

Uygur, H. (2016). Çukurova Tıp Tarihi, Karahan Kitabevi, Adana.